Chuyện Trỗi xưa: Ăn

Ăn ở trường Trỗi, đặc biệt thời khó khăn nhất ở Đại Từ, thì chắc ai cũng có chuyện để nhớ. Tôi nhắc lại một số thứ liên quan tới ăn, các anh xem còn thiếu thứ gì?

Đói: Lính Trỗi đang tuổi ăn tuổi lớn, đói (thời chiến tranh đói cũng là bình thường). Vì thế “đầy – vơi – đầy” là chiến thuật xới cơm cho một bữa ăn chính (trưa, chiều). Ai cũng làm như thế, trừ những người theo chiến thuật đầy – đầy thì hầu như không còn cơ hội xới một lần nữa. Hồi lớp 10 hôm nào ăn cơm độn ngô, hoặc cá khô thì bọn ăn nhiều mừng, vì đồng bọn bỏ lại không ăn hết. Chỉ việc thu gom là chén no.
Thiếu: thức ăn thiếu. Tự xoay xở bằng cách gia đình gửi cho muối tiêu, tự làm muối riềng, hàng bữa tìm ớt chỉ thiên quanh nhà để ăn thêm, có lúc khan hiếm quá phải dầm nát quả ớt trong bát để bạn khỏi ... xin. Có lúc thiếu thức ăn tới mức đành mút viên muối mỏ to bằng ngón tay để ăn với cơm. Có lần tôi được ở nhà gửi cho một chai 650ml mắm cái (cá cơm nguyên con), dân gốc Trung, Nam rất khoái thỉnh thoảng hỏi xin, lại bảo ra ngoài bụi sim mà lấy. Vì dân Bắc (chính xác là Ngô Hùng) chê hôi, không cho để trong nhà.
Kiếm ăn: đói, thiếu thì phải kiếm ăn. Có rất nhiều cách: mua hoặc nhổ sắn của đồng bào; lấy gạo và thực phẩm của nhà bếp khi có cơ hội; bắt cá, tôm ở suối, bắt ếch ở ruộng. Một tối thứ Bẩy mấy thằng Thanh Minh, Tương Lai và tôi mò vào cái khe nhỏ câu cá. Được một con trê, tôi giật lại rơi vào bụi, thế mà Thanh Minh tìm vẫn ra. Khi về Thanh Minh chặt/xiên thêm được vài con ếch mang về nhà, Thuỷ “bều” xử lý hôm sau cả bọn được món ăn ngon. Có tối khác mấy thằng đi kiếm ăn, tôi cầm cái xiên đầu đinh nhọn chống vào ... gót chân Tương Lai, tối về nó đau rên hừ hừ. Sướng nhất là đi gác bếp ở Hưng Hoá phiên gần sáng mùa đông. Cầm theo bát sắt có ít đường, vào bếp mở chảo ngô bung đã chín, chén một bát, nằm lên bệ bếp ấm ngủ, có khi “gác” quá giờ.
Các món ăn ấn tượng: mùa nào thức nấy, mùa măng ăn măng, mùa bí ăn bí, mùa rau cần ăn rau cần, đầu mùa ngon, sau phát ngán. Mùa bắp cải thường xuyên ăn món lá bắp cải già xắt nhỏ muối dưa rồi xào qua mỡ, mầu xanh đen mùi thum thủm. Chính tôi đã từng giúp bếp làm dưa, lấy tay xé phần lá thối, mấy ngày sau tay còn thối. Món chuối xanh xào thịt mỡ sền sệt mầu tím đen, không phân biệt được chuối và thịt. May được miếng mỡ vào mồm rất thơm ngon.
Ăn tươi: còn nhớ hồi ở Trại Cau (lớp 7) nhà bếp cho ăn xôi chè sáng thứ Năm hàng tuần. Chè rất ngọt, thường gây nhức đầu sau đó. Các dịp lễ tết hay việc trọng của Trường cũng được ăn tươi, mổ lợn, làm gà. Những dịp thế này bọn giúp bếp lại được “tươi” hơn một tí.
Tăng gia: Bếp đại đội thường nuôi lợn. Ở Trại Cau, Tết năm 1966 tôi cùng mấy người nữa (có Thế Nam) được phân công đi lấy thân cây chuối dự phòng thức ăn cho lợn dịp Tết (học sinh về nghỉ, sợ không có “phế liệu” cho lợn ăn). Vào khe núi có những cây chuối rừng rất to và cao. Mỗi thằng chặt một khúc mang về. Vừa đi vừa bóc cho nhẹ. Sau Tết vẫn thấy vứt một đống. Cũng ở Trại Cau, B2 (A7+8) được phân công nuôi ngỗng, chuồng ngỗng ở bãi thấp trước nhà. Mỗi trưa phân công một người lùa ngỗng ra ruộng cho chúng ăn cỏ. Nguyễn Hồng Hải hay tranh thủ rút một loại cỏ có búp quả nhỏ ở trên để gửi về cho bà làm cọng và nụ hoa giả. Các bạn khác biết vậy cũng hay “thu hoạch cỏ” giúp Hồng Hải. Ngoài ra còn trồng các loại cây leo giàn như bầu bí. Hồi ở Trại Cau có lần tôi nhét mấy quả su su có mầm xuống chỗ ... hố phân cũ, chắc “bổ” quá chúng không mọc lên được.
No: hồi ở Quế Lâm nói chung là no đủ. Khác với ở trong nước ăn bếp đại đội, bên Quế Lâm ăn bếp tiểu đoàn. Mỗi phiên rửa bát là phải cả (nửa?) trung đội làm. Nếu bữa đó ăn trứng tráng (mỗi người một quả) thì chỉ vớt vụn trong chảo mỡ là cả bọn rửa bát ăn nhoè. Tết gói giò mỡ bằng bao cói đựng muối. Mỗi cái giò vài thằng khiêng vì to và nặng.
Thừa: hồi tập ở Quân chính (Đá Cóc), mùa hè rất nóng, tập mệt. Gần ngày kiểm tra các môn phải tập nhiều, rất mệt. Bếp ăn che liếp đỡ nắng trên đầu, kẻ khẩu hiệu “Cố gắng ăn hết tiêu chuẩn”.
Nấu ăn: khoét một cái bếp con tí trên chân vách đất. Nhúng than nóng đỏ ở bếp đại đội vào bát nước để lấy than củi. Tối nhổ sắn ngoài nương của dân, cho vào ca hầm nhừ, cho đường vào là được một ca chè sắn thơm ngon (Trại Cau).
Quả các loại: Đồng Cháy có quả sắn thuyền tím miệng. Hồi ở Trại Cau kiếm được dọc ngọt quả bé, ăn nhiều mới thấy chua. Cả dọc chua và ngọt đều phủ nhựa vàng răng. Lớp 8 mua được quả gắm vị hơi giống hạt dẻ. Vào rừng có thể cho vào mồm các thứ cây dại như sim, mua, vú bò, ke (chua), mâm xôi. Mua của dân thì thường chỉ có bưởi, mía, mít, chuối.